Green Border: Drama dat verder reikt dan de oostgrens van Polen

Green Border is de nieuwste film van Agnieszka Holland. Een film in Polen niet vrij van controverse die ook in andere landen kijkers niet onverschillig kan laten. Naar aanleiding van het verschijnen van de film in de Belgische en Nederlandse bioscopen een recensie.

Vluchtelingen drama

Aanleiding voor de nieuwe film is het drama dat zich in 2021 op de grens van Polen en Belarus afspeelt als dictator Lukashenko van Belarus vluchtelingen faciliteert in hun reis naar de EU in de hoop de EU te destabiliseren. Daarmee worden deze vluchtelingen een speelbal in de politiek.

Het frame van de toenmalige Poolse regering “Vluchtelingen zijn levende kogels in de hybride oorlogsvoering” krijgt de kijker perfect gedoseerd in de film als we kennismaken met de grenswachten.

De pushbacks – een eufemisme voor deportaties – en de schrijnende situatie van de vluchtelingen die leidt tot sterfgevallen vult avond na avond journaals in heel Europa. Een deel van de Poolse bevolking blijft niet onverschillig en zet zich in voor de vluchtelingen. Om hun werk te frustreren, en om nieuwsgierige journalisten op afstand houden, wordt een strook langs de grens tot verboden gebied verklaart door de Poolse regering. Mensen in de regio die willen aangeven dat vluchtelingen welkom zjin plaatsen groene lampjes voor hun raam.

Het is deze situatie die ook AgnieszkaHolland niet onverschillig laat, of zoals ze zelf verwoorde in een podcast: “Soms wordt de politiek zo duister dat je in actie moet komen.” Haar passie voor film en compassie voor deze vluchtelingen leveren een film op die bij blijft.

Vier verhalen vervlochten

We maken in vier actes kennis met de hoofdrolspeler. Eerst ‘De familie’: een Syrische familie op de vlucht voor het regime van Assad. De vader is gemarteld. Met vrouw, drie kinderen en zijn eigen vader reizen ze naar Zweden. De reis is georganiseerd door een broer die al in Zweden verblijft. Het lijkt simpel. De grens over met Polen en dan opgepikt worden voor de verdere reis. Alles betaald en geregeld door de broer. Het cadeautje voor het oudste kind, zoon Nur, staat al klaar in Zweden.

In het vliegtuig op weg naar Belarus maakt de familie kennis met de Afghaanse lerares Leila als Nur haar vraagt of ze van plek kunnen wisselen zodat hij bij het raampje kan zitten. De broer van Leila werkte als tolk voor de Polen in Afghanistan. Hij was positief over de Poolse militairen en daarmee is voor Leila Polen het gedroomde land van vrijheid.

Als Leila met de familie in hetzelfde busje naar van het vliegveld in Minks naar de grens met Polen wordt gebracht is hun lot met elkaar verbonden. Zo betaalt Leila als de smokkelaars tegen de afspraken in extra geld vragen om militairen om te kopen.

De smokkelaars helpen ze snel onder het prikkeldraad door. In een wolk van pluisjes uit de gescheurde jas van een van de kinderen rennen ze het bos in aan de Poolse kant. De euforie is groot als ze op hun mobiele telefoon zien dat ze inderdaad in Polen zijn, de EU!

De tweede acte is de kennismaking met de grenswachten. Centraal daarin is een jonge grenswacht die worstelt met de bouw van zijn nieuwe huis wat klaar moet zijn voordat zijn vrouw bevalt van hun eerste kind. Via een instructie van hun leidinggevende introduceert de film perfect het frame dat de Poolse regering in 2021 hanteerde.  Via hen maken we kennis met de werkwijze hoe ze vluchtelingen oppikken en gestructureerd terugbrengen naar de grens om ze daar, soms letterlijk, over heen te gooien.

De derde actie is voor de activisten, hulpverleners die alles op alles zetten om de vluchtelingen binnen de kaders van de wet te helpen, ook als die wet door de conservatief rechtse regering wordt opgerekt of sterker nog als de officiële instanties zich er zelf niet aanhouden.  Zo gaan ze bewust niet de afgezette zone in om te voorkomen dat de autoriteiten een aanleiding hebben om de hele organisatie in de ban te doen waardoor niemand maar de vluchtelingen kan helpen.

De vierde acte is voor Julia. Een psychologe die in de grenssteek is komen wonen nadat haar man aan covid is overleden. Daar geeft ze online therapie sessies en kan ze nog genieten de verschijning drie elanden langs de weg. De realiteit komt hard binnen als ze ’s avonds in het bos bij haar huis een schreeuw om hulp hoort. Het is Leila die met Nur vastzit in het moeras.

Vanaf die kennismaking raakt het verhaal in een stroomversnelling met voor iedereen verstrekkende gevolgen.

De films sluit af met een epiloog, gesitueerd aan de grens met Oekraïne als daar twee van de hoofdpersonen elkaar weer tegenkomen bij de opvang van de massaal toestromende Oekraïners die vluchten voor de oorlog.

In vraaggesprekken vertelt Holland hoe ze als tiener al wist dat ze filmmaker wilde worden. Ze had talent voor tekenen en schilderen maar film gaf haar de kans om meer verhalen te vertellen en als regisseur dan ook nog eens om daarin de leiding te nemen.

De geëngageerde filmmaker Holland

Als ze haar opleiding gaat volgens in Praag raakt ze politiek geëngageerd als ze als studente betrokken raakt bij de protesten tegen het communisme en het ingrijpen van Rusland (met hulp van Poolse troepen) die daarmee een einde maken aan de Praagse Lente. Een periode die centraal staat in de driedelige HBO miniserie Burning Bush die ze in 2013 maakte.

Na haar opleiding keert ze terug naar Polen waar ze bouwt aan een oeuvre van films met snel internationale erkenningmet prijzen in Cannes (Aktorzy prowincjonalni, 1979, International Critics Prize) en nominaties voor de Oscars (Bittere Ernte, 1985, Germany, Academy Award nominee for the best foreign language film en Europa, Europa 1990, Academy Award nominee for the best screenplay).

Holland blijft zich uitspreken en kiest er bewust voor om, als in Polen de staat van beleg wordt uitgeroepen terwijl ze in Zweden is, om niet terug te kregen naar Polen. Haar afkeer van dergelijke totalitaire regimes is een van de drijfveren om in 2019 de film Mr Jones te maken om te laten zien waar dit toe kan leiden: De hongersnood in Oekraïne onder Stalin.

Een zwart-witte spiegel op de maatschappij

Haar engagement brengt haar er ook toe de film Green Border te maken als ze de beelden ziet van de situatie een de grens. De titel verwijst naar het groen van het bos op de grens. Het groen dat na de openingsscene verdwijnt als de film verder in zwart-wit wordt gedraaid.

Een bos dat naast het prikkeldraad en de patrouilles van grenswachten en politie een extra barrière vormt voor de vluchtelingen. Een bos waarin wild ongestoord moet kunnen rondlopen. Zoals het eland dat zoon Nur ziet als ze in Polen zijn aangekomen en de ‘lone wolf’ die de grenswacht ziet bij zijn huis in aanbouw. Deze aandacht voor de dieren brengt mooie symboliek in de film, net als de vlucht ganzen die we zien overtrekken. Onwillekeurig zullen Nederlanders van een bepaalde leeftijd denken aan het Klein Orkest en “Alleen de vogels vliegen…”.

Met de film vertelt ze een verhaal. Ja, het is fictie maar geen verzinsel. Met krachtige zwartwit beelden houdt ze de kijker een spiegel voor en kan je niet onbewogen blijven.

Green Border is a tough watch: a punch to the solar plexus. But a vital bearing of cinematic witness to what is happening in Europe right now.

The Guardian

De film laat je niet onbewogen

Holland slaagt erin zonder over de top te gaan een film te maken die raakt. Sterker nog er zijn scenes bij die keihard aankomen. Omdat we kijkers hun eigen ervaring gunnen gaan we hier geen voorbeelden noemen.

Eventuele criticasters die denken dat Holland overdrijft nodigen we uit om eens op te zoeken naar filmpjes die gemaakt zijn ten tijde van de crisis. Zo zien we bijvoorbeeld hoe politie een ambulancebroeder niet doorlaat die hulp wil verlenen. Zoals de broeder pakkend de situatie samenvat: “Ze hebben orders om hier te staan maar ze kunnen me niet vertellen wie ik moet vragen om me door te laten.”

In de film zegt een van de vluchtelingen dat ze moeten filmen wat er gebeurt waarop de tegenwerping komt: “Ze zien onze verhalen al 10 jaar maar doen er niets mee”. Daarmee uiteraard duidend op de situatie in Syrië waar de internationale gemeenschap wegkeek en afzijdig bleef met de vluchtelingenstroom tot gevolg.

Vervaagde illusie Europa

Tekenend is ook de scene die te zien is op de Nederlandse filmposter: De vluchtelingen zitten gedesillusioneerd op een stoeprand onder een vervaagde vlag van de EU. Een schril contrast met de euforie eerder in de film als ze de eerst keer de grens zijn overgestoken.

Kritiek en succes in Polen, maar het verhaal reikt verder

Bij het uitkomen van de film kreeg Holland veel kritiek over zich heen van de toenmalige Poolse regering. De minister van justitie Ziobro tweette: ‘In het Derde Rijk maakten de Duitsers propagandafilms die de Polen portretteerden als boeven en moordenaars. Tegenwoordig kunnen ze daarvoor rekenen op Agnieszka Holland.’.

Ook wilde de regering de film verbieden maar dat stuitte op zoveel weerstand dat de film toch in de bioscooptheaters kwam maar wel met een verplichte inleiding.

De VRT maakt een reportage met vraaggesprek met Holland hierover of het wat langere interview van dat de VPRO maakte tijdens IFFR:

IFFR 2024: Agnieszka Holland over Green Border from VPRO Gids on Vimeo.

Dit alles leidde in het verdeelde Polen tot een haatcampagne tegen de regisseur waardoor het voor het noodzakelijk was om beveiliging te regelen. Het stond een succes in Polen niet in de weg. Ook op de verschillende filmfestivals en bij filmcritici wordt de film geprezen.

Een verhaal over Fort Europa

Het verhaal reikt dan ook verder dan de situatie aan de Poolse grens. Het gaat over ‘fort Europa’, onze omgang met vluchtelingen die nog niet verander is. Ook niet in Polen nu een meer liberale regering aan het roer staat (zie reportage Nieuwsuur).

De vraag is of Hollland met de film alleen medestanders bereikt of dat er ook mensen in de bioscoop naar de film gaan die geraakt door de film hun beeld bijstellen en kiezen voor een andere opstelling in de vluchtelingencrisis. Een ding is zeker, als je dit aangrijpende drama hebt gezien kan je niet onverschillig blijven.

In de bioscopen

Distributeur September film brengt deze prijswinnende film uit in België (waar hij al in de theaters draait) en Nederland vanaf 18 april. Daarvoor is de film ook te zien op het Movies that matter festival in Den Haag van 23 tot en met 30 maart.

Na woord: Wees niet onverschillig

Liet de film u niet onbewogen? Steun dan Grupa Granica, een koepelorganisatie van NGO's die zich inzetten voor vluchtelingen in Polen. Koop bijvoorbeeld in hun webshop producten die ze kunnen gebruiken voor de hulpverlening. Na het zien van de film zult u ze herkennen.

We bedanken grafisch vormgever / kunstenaar Szymon Szymankiewicz die de filmmaakster prachtig verbeelde en ons toestemming gaf om dit beeld te gebruiken.

De woorden 'wees niet onverschillig' zijn niet willekeurig door ons gekozen. Lees hier de achtergrond van deze woordkeuze.