‘Jullie snappen niet dat Poolse rechters een kaste vormen’

Voor de Poolse rechtspraak dreigt in Europa een strafbankje. De zorgen over de onafhankelijkheid van Poolse rechters zijn zo groot dat het Europese Netwerk van Raden voor de Rechtspraak (ENCJ) maandag het lidmaatschap van de Poolse raad waarschijnlijk opschort. Maar Raad voor de rechtspraak-lid Jaroslaw Dudzicz (49) vreest verstoting door Europese collega’s niet. ‘Onze onafhankelijkheid blijft onaangetast. Er gebeurt niets gevaarlijks in Polen.’

Deze bijdrage van Jenne Jan Holtland verscheen oorspronkelijk op 16 september 2018 in de Volkskrant. Jenne Jan maakte ook de foto bij dit bericht.

Als driekwart van de ENCJ-leden maandag op een vergadering in de Roemeense hoofdstad Boekarest akkoord gaat, wordt de Poolse raad voor de rechtspraak (KRS) geschorst als lid van het ENCJ. Zoiets gebeurde niet eerder.

Raden voor de rechtspraak zien in EU-lidstaten toe op het functioneren van de rechtbanken - in Nederland is de Raad onder meer verantwoordelijk voor de verdeling van het budget. In Polen benoemt de KRS nieuwe rechters. Van de vijfentwintig raadsleden zijn er vijftien zelf rechter. Voorheen werden zij door collega-rechters gekozen, maar sinds een zeer omstreden hervorming door de ultranationalistische PiS-regering gebeurt dat door het parlement. De PiS-partij heeft daar een meerderheid.

Zo kon het gebeuren dat Jaroslaw Dudzicz (49) onlangs tot KRS-lid werd gekozen. Dudzicz is een conservatieve katholiek uit de grensstreek tussen Polen en Duitsland, en geldt als uitgesproken voorstander van de juridische hervormingen. Hij is rechtbankvoorzitter in het stadje Gorzów Wielkopolski. Volgens hem baseert het ENCJ zich grotendeels op ‘sprookjes.’ ‘Ze hebben niet alle feiten onder ogen gekregen. Ik hoor dat we gekozen zijn door politici. Dan zeg ik: nee, we zijn door het Poolse parlement gekozen.’

Wat is het verschil? In het parlement zitten toch politici?

‘Het parlement is een grondwettelijk orgaan. ‘Politici’ klinkt als een negatief stereotype. Dan denken mensen dat politici invloed hebben op ons. Daar ben ik het niet mee eens.’

Er is één partij met een meerderheid in het parlement.

‘Ja, en wie heeft daarvoor gekozen? Het volk in verkiezingen.’

Hoe kunt u garanderen dat het parlement geen rechters kiest met een bepaalde politieke kleur?

‘U gaat ervan uit dat rechters in Polen überhaupt een politieke kleur hebben. Dat is geen criterium. Als rechter mag je geen lid zijn van een politieke partij of vakbond, noch politieke uitspraken doen.

‘Onze onafhankelijkheid blijft onaangetast. Er gebeurt niets gevaarlijks in Polen. Als Poolse burgers het gevoel hadden gehad dat hen vrijheden werden afgenomen, dan zouden ze zich actiever teweerstellen.’

Het ENCJ staat niet alleen in zijn kritiek. Ook de Europese Commissie beschouwt de rechtspraak in Polen niet langer als onafhankelijk.

‘De Commissie bedrijft politiek. In Duitsland is de macht van rechtbankvoorzitters veel groter, en daar zegt Brussel niks van. Waarom treft het ons? Ik heb daar zelf wel ideeën over, maar ik mag me als rechter niet in politiek mengen.’

Wat zijn de gevolgen voor Polen als de KRS uit het netwerk wordt gezet?

‘Grote gevolgen heeft het niet. Het ENCJ is een soort privévereniging. Er zijn andere EU-lidstaten die geen lid zijn, omdat ze geen raad voor de rechtspraak hebben. Duitsland is bijvoorbeeld slechts waarnemend lid. Maar natuurlijk willen we niet dat Polen gezien wordt als een dictatoriaal of autoritair land.’

Een enquête van de Poolse rechtersvereniging Iustitia laat zien dat 97 procent van de Poolse rechters tegen de hervormingen is, omdat ze vrezen voor hun onafhankelijkheid.

‘Ik denk dat ze niet door hebben waar deze hervormingen toe dienen, of dat ze bang zijn aan invloed te verliezen. Voorheen waren rechters niet van de politiek, maar van elkáár afhankelijk. Zo kregen ze invloed op elkaars vonnissen. Dat is nu voorbij.

‘In het oude systeem schopten rechters uit kantonrechtbanken het zelden tot nooit tot de KRS, dat is het probleem. Waarom? Omdat de hoven uit de grote steden de zaak bekonkelden in een soort informele genootschappen.’

Het was een corrupt systeem, zegt u eigenlijk.

‘Ja. Nu heeft iedere rechter kans om tot de KRS toe te treden.’

De hervormingen worden telkens verdedigd met een verwijzing naar het verleden. Er zouden nog oude communisten in het systeem zitten. Waar ziet u hun invloed?

‘Directe invloed zie ik niet. Maar het is onmiskenbaar zo dat na het einde van het communisme in 1989 verreweg de meeste rechters op hun plek mochten blijven zitten, op het Hooggerechtshof na. Het gaat mij om verstokte werkwijzen, om verstokte normen. Bijvoorbeeld: een jonge rechter met werk overladen.’

Wat heeft dat met communisme te maken?

‘Met communisme niet direct. Kent u het begrip kaste? Rechters zijn zichzelf gaan zien als een uitzonderlijke beroepsgroep. Ze konden jatten, ze genoten immuniteit. In de nabijheid van Wroclaw stalen een rechter en zijn vrouw een partij USB-sticks (er loopt een tuchtprocedure, red.). Op zo’n moment denkt de bevolking: zie je wel, ze voelen zich onaantastbaar. Hoe kan een rechter strafzaken afhandelen als hij zelf een dief is?

‘Het vertrouwen van de Poolse bevolking in de rechtspraak is bijzonder laag. Daarom moeten we laten zien dat we niet tot die kaste behoren. Ons doel is een rechtvaardige rechtspraak die dichtbij burgers staat.’

Vreest u niet voor een isolement binnen Europa?

‘Nee. De rechtspraak in Polen wordt alleen maar democratischer en rechtvaardiger. Ik hoop dat de Europese gemeenschap dat zal begrijpen, en zich verre houdt van de propaganda die verspreid wordt.’

Lees Jenne Jan zijn artikel over de Frankenstaat. Daarin wordt geschetst hoe in zeven subtiele stappen de democratische rechtsstaat veranderd in een Frankenstaat. Los van elkaar lijken die acties niet eens zo heel gevaarlijk, maar als je ze koppelt, ontstaat een monster. Of bekijk zijn presentatie in de Balie tijdens de nacht van de dicatuur.