“Is Chopin een Pool?”

“Is Chopin een Pool?” of “Ik wist niet dat hij Pools was”. Dat krijg je wel eens te horen  als je met mensen spreekt over de Poolse componist. Vaak denken de mensen die dit zeggen dat hij, Fryderyk Franciszek Chopin (Frédéric François Chopin), een Fransman was en deze opvatting is op zich niet verwonderlijk.

Franse vader, Poolse moeder

Om te beginnen zou je kunnen zeggen dat Chopin bij geboorte (1810) een dubbele nationaliteit heeft voor zover het begrip nationaliteit aan het begin van de negentiende eeuw al bestond. Zijn vader was Frans en zijn moeder Pools.

Zijn vader was uit Frankrijk uitgeweken naar het Hertogdom Warschau, een door Napoleon in het leven geroepen vazalstaat van 1807 tot 1813, waarin de Polen grotendeels eigen baas waren. Het Hertogdom Warschau was opgebouwd uit gebieden die Napoleon afnam van Pruisen, tsaristisch Rusland en het Oostenrijkse Keizerrijk. Met de val van Napoleon verdween het Hertogdom van de kaart en werd het grondgebied weer verdeeld onder deze drie machten.

Chopin kwam in 1810 ter wereld in het Hertogdom Warschau, in het plaatsje Żelazowa Wola, vlak bij Warschau waar hij ook opgroeide. In 1829 ging hij voor het eerst op reis buiten het grondgebied van Polen wat als land dan al niet meer bestond. Hij verbleef daarbij met name in Wenen wat toen werd gezien als het mekka van de muziek.

Parijs

Op 2 november 1830 ging hij opnieuw naar het buitenland. Naar later blijkt voorgoed omdat op 29 november 1830 de Polen in opstand kwamen tegen de Russische overheersing. Hierdoor kon hij niet meer terug naar Warschau. Parijs werd zijn nieuwe standplaats. In Parijs ontwikkelde zich verder als virtuoos pianist maar bovenal als componist.

Op 17 oktober 1847 overleed hij in Parijs waar zijn lichaam werd bijgezet op de begraafplaats kerkhof Père-Lachaise. Alleen zijn hart keerde uit eindelijk terug naar Polen waar het werd ingemetseld in een pilaar in de Kerk van het Heilige Kruis in Warschau.

Is hij Frans of Pools?

Is Chopin na al die tijd in Parijs dan nog wel Pools te noemen of is hij inderdaad meer Frans? Uit de biografie ‘Chopin’ van Adam Zamoyski (2009 Uitgeverij Balans) halen we een passage aan die op dit aspect ingaat. Zamoyski stipt aan waarom volgens hem Chopin niet terugkeerde naar Polen ook als dat wel mogelijk was (p 134):

Ondanks zijn Franse afkomst heeft Chopin zichzelf nooit als Fransman gezien. Hij was in alle opzichten volstrekt Pools en identificeerde zich met de Polen. Uit zijn brieven en gedrag blijkt duidelijk dat hij zich zag als iemand in een vreemd land. Maar hij hield van de stad Parijs, niet alleen vanwege de kwaliteit van zijn bestaan daar, maar ook omdat het de muzikale hoofdstad van Europa was. Een verhuizing naar Warschau, om maar te zwijgen van de Poolse provincie, zou hem zeer slecht bekomen zijn. Het is moeilijk te geloven dat hij die mogelijkheid ooit serieus overwogen heeft. Waarschijnlijker is dat hij hetzelfde deed als altijd wanneer hij voor een dilemma stond: hij ging de kwestie uit de weg …

En op pagina 154 over Chopin en politiek:

Chopin was politiek gezien de Poolse zaak niet zo toegewijd als veel van zijn landgenoten zouden hebben gewild. Zij waren veelal niet alleen van hun vaderland afgesneden, maar ook hun maatschappelijke positie en bestaansmiddelen kwijt geraakt. Hierdoor waren zij fanatieker in hun patriottisme […] Chopin had er echter zelf voor gekozen huis en haar te verlaten en ook als geen opstand (Red: in 1830 tegen de Russen die leiden tot het opheffend van het Hertogdom) had plaatsgevonden, zou hij vrijwel zeker een groot deel van zijn leven in Parijs hebben doorgebracht.
Zijn patriottisme stond nooit ter discussie: hij deed schenkingen aan alle Poolse liefdadigheidsorganisaties en bood steevast zijn diensten aan voor de goede zaak. Maar hij gaf ook las aan Russische aristocraten die in Parijs verbleven en was zeker niet chauvinistisch. Zijn patriottisme en heimwee naar Polen waren metafysisch van aard. Ze vormden de belangrijkste inspiratiebron voor veel van zijn muziek, maar zetten hem niet tot politieke actie aan.

Ook blijkt uit de biografie dat Chopins beheersing van het Frans niet al te best. Volgens Zamoyski (die beide talen beheerst) blijkt dit uit zijn brieven maar ook hoe de kinderen van zijn vriendin en levenspartner schrijfster George Sand hem plagden met zijn gebruik van het Frans. Ook blijkt dat hij zelf genoot van gesprekken in het Pools waarin hij zich makkelijker kon uitdrukken.

Hoewel Chopin zich niet expliciet met politiek bemoeide heeft hij aan den lijve de politiek ondervonden tijdens zijn tweede bezoek aan Wenen. Door de gewijzigde politieke verhoudingen kreeg hij minder toegang tot de Weense elite en was zijn verblijf een grote teleurstelling ten opzichte van het eerste verblijf.

Poolse componist

De consensus is dat in zijn muziek de Poolse geest tot uitdrukking komt, in het bijzonder natuurlijk in zijn mazurka's en polonaises. Mogelijk dat hij daarmee wel meer impact heeft gehad op de Poolse zaak dan als hij zich expliciet hierover had uitgesproken.

Niet alleen in een terugblik van een historicus als Zamoyski ontstaat dit beeld. De Franse schrijfster en Chopins geliefde George Sand schreef in 1849 hierover al:

“Het hart van zijn volk slaat in zijn borstkas. Ik ken geen andere musicus die een groter patriot is dan Chopin. Hij is meer Pools dan elke Fransman ooit Frans is geweest, elke Italiaan Italiaans en elke Duitser Duits. Hij is een Pool en niets anders dan een Pool, en uit het vernietigde, bezette Polen komt zijn ziel tevoorschijn, en zijn muziek.”

Bij dit bericht een reconstructie van een schilderij dat Delacroix maakt van Chopin en Sand (via Wikipedia).

Voor een extra impressie van de tijdsgeest lees het artikel De bestemming van Polen en Nederland.