Polen en de strijd om de regenboog
Via onze sociale media kanalen was te volgen hoe homofobie en de regenboog de laatste tijd in Polen het publieke debat kleurde met name rond de presidentsverkiezingen. Marc Peirs - die we in die periode regelmatig spraken - schreef over dit thema een longread voor Knack.be wat ook te lezen, en te beluisteren, is via Blendle.
Ik weet niet of lgbt-mensen deze negatieve sfeer nog eens vijf jaar kunnen volhouden
Yga Kostrzewa, woordvoerster van Lambda, de oudste lgbt-beweging in Polen
De Nederlandse gemeente Nieuwegein verbreekt de vriendschapsband met Pulawy. Reden: de Poolse tegenvoeters hebben hun stad tot lgbt-vrije zone uitgeroepen. In de straten van Warschau en in de Poolse harten en geesten woedt de strijd om de regenboog heviger dan ooit.
Overwegende dat:
- door het introduceren van een lgbt-vrije zone Pulawy niet voldoet aan het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden;
- samenwerking met een stad die lgbt-onvriendelijk is en openlijk een bepaalde doelgroep discrimineert, niet past binnen een gemeente die een regenboogagenda hanteert;
Draagt het college op om:
- onmiddellijk te stoppen met de informele vriendschappelijke relatie tussen Nieuwegein en Pulawy en de bestaande contacten te beëindigen;
- alle verwijzingen naar Pulawy – zoals de toegangsborden als je Nieuwegein binnen komt rijden – voor eind augustus 2020 te verwijderen.
Zo maakt motie 188 van de gemeenteraadszitting van 2 juli dit jaar een einde aan twee decennia uitwisseling van Nederlandse en Poolse jongeren, stopt het samen nadenken over stedelijke ontwikkeling en verkruimelt de onderlinge vriendschapsband tussen Nieuwegein en Pulawy.
Nieuwegein, een gemeente bij Utrecht, heeft die stap niet licht gezet, aldus Mark Snoeren van de liberale VVD en initiatiefnemer van de motie: ‘We hebben alles geprobeerd om een dialoog aan te gaan. Maar van de Poolse kant bleef het stil. Zelfs op onze officiële brief aan de gemeenteraad van Pulawy is nooit een antwoord gekomen.’ Voor de Nederlanders is de lgbt-vrije zone niet alleen een aanslag tegen de mensenrechten maar ook een kaakslag voor het tolerante, inclusieve beleid waar een plek als Nieuwegein voor staat. ‘Discrimineren doe je niet’, zegt Mark Snoeren ferm.
Gepolariseerd land
Pulawy is lang niet de enige lgbt-vrije zone in Polen. Ongeveer een derde van de lokale besturen in Polen vindt dat homo’s, lesbiennes, biseksuelen en transgenders niet welkom zijn. Opvallend: die steden, dorpen en regio’s liggen allemaal in het zuidoosten van Polen. Dat is ook het hartland van de nationalistisch-conservatieve regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid.
In het westen van Polen en in de meeste grote steden zijn de lgbt-vrije zones met geen vergrootglas te bespeuren. In Gdansk en Warschau heeft het gemeentebestuur zelfs een non-discriminatiebelofte ondertekend. In Warschau gebeurde dat op initiatief van de liberale burgemeester Rafal Trzaskowski. Zijn viceburgemeester, Pawel Rabiej, is trouwens openlijk homoseksueel.
Bij de presidentsverkiezingen van 12 juli moest Trzaskowski nipt zijn meerdere erkennen in de huidige president Andrzej Duda van Recht en Rechtvaardigheid. Duda behaalde 51 procent, Trzaskowski 49. Zo weerspiegelde de lgbt-problematiek het gespleten, gepolariseerde Polen waar de linkse en liberale oppositie over zowat alles in de clinch ligt met de nationalistisch-conservatieve regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid. De liberale Burgercoalitie scoort bij wie jong, rijk, goed opgeleid, stedelijk, westers gericht en lgbt-tolerant is. Recht en Rechtvaardigheid doet het prima op het armere, conservatievere, religieuzere, traditionelere platteland en bij minder fortuinlijke mensen uit grauwe voorsteden of vaak wat achtergebleven provinciesteden.
Ook Pulawy is zo’n provinciestad in het oosten van Polen. Maar in tegenstelling tot veel van dergelijke stadjes is Pulawy een behoorlijk welvarende plek. De gigant Grupa Azoty Zaklady Azotowe, een producent van stikstofhoudende meststoffen, is goed voor bijna zesduizend goedbetaalde jobs. Pulawy, met tachtigduizend inwoners een zelfverklaarde ‘stad op mensenmaat’, beschikt over onder meer een nagelnieuwe sporthal, een atletiekpiste, een olympisch openluchtzwembad, een overdekt zwembad, een bioscoop, een rist warenhuizen zoals Carrefour, Kaufland en Lidl en verschillende kwalitatieve middelbare scholen. Toch zorgt die economische welvaart niet voor meer tolerantie tegenover de lgbt-gemeenschap.
Die opmerking maakt Jacub Kulesza (29) kregelig. Kulesza is volksvertegenwoordiger voor Pulawy voor de Confederatie van Vrijheid en Onafhankelijkheid, de enige Poolse partij die rechts van Recht en Rechtvaardigheid staat. Kulesza is een koele minnaar van de lgbt-vrije zone die Pulawy heeft uitgeroepen. ‘Het is ondoordacht gebeurd. De gemeenteraad had niet zelf moeten freewheelen maar had beter de modeltekst van Ordo Iuris (een conservatieve denktank die bijvoorbeeld ook over abortus een strenge tekst heeft neergepend, nvdr) aangenomen.’
In die tekst van Ordo Iuris wordt met geen woord over lgbt gerept. De focus ligt op de verdediging van het kerngezin, de unie van man en vrouw en ‘het verhinderen dat linkse of lgbt-groeperingen in de scholen hun linkse propaganda binnenbrengen in de vorm van extra praatuurtjes en zonder de goedkeuring van alle ouders’, zegt Kulesza. Zelf maakt hij consequent het onderscheid tussen lgbt-mensen en de veronderstelde achterliggende linkse ideologie: ‘Dat onderscheid niet maken is verwarrend en schadelijk voor de conservatieve gedachte en voor het internationale imago van Polen. Wij willen enkel onze eigenheid en cultuur bewaren, maar westerse media stellen Polen nu voor als een broeihaard van homofobie.’
‘I’ll fucking beat you up’
‘Natuurlijk’, is het kurkdroge antwoord van de 23-jarige Franek Vetulani op de vraag ‘Gedraag je je op straat anders dan je zou willen?’ Op straat is bar weinig te merken van het subtiele onderscheid, zoals politicus Kulesza dat maakt, tussen lgbt-mensen en ideologie. Vetulani’s lijst met do’s-and-don’ts is lang: ‘Heb ogen op je rug. Kijk altijd rondom je of je nergens dreiging ontwaart. Doe niets provocatiefs zoals hand in hand lopen met je vriend. Word je uitgescholden of bedreigd? Hou je stil.’
Vetulani is een naam als een klok in Krakau. Grootvader Jerzy Vetulani was een beroemde neurowetenschapper, biochemicus en schrijver. Kleinzoon Franek maakt naam als veelgelezen activist voor lgbt-rechten. Zijn verhalen zijn uit het leven gegrepen: ‘Het volstaat om, zoals ik, er niet al te masculien uit te zien. Dan word je aangepakt. Meestal gaat de middelvinger omhoog of krijg ik dreigende taal te horen, dan roepen ze iets als ‘I’ll fucking beat you up!’ Maar ik ben ook al met messen bedreigd en nog deze zomer zijn vrienden van me in elkaar geslagen. Ze stonden te praten aan de ingang van een club die als inclusief bekendstaat. Toen dook een bende jongemannen op die iedereen een pak slaag gaven. Volgens mij was dat een goed voorbereide aanval.’
‘Erger dan communisme’
Tijdens de campagne voor de presidentsverkiezingen begin deze zomer reeg president Duda de lgbt-gemeenschap aan de verbale degen. Lgbt stond, volgens Duda, ‘gelijk aan een ideologie erger dan het communisme’.
‘Ik vind het vreselijk triest als de leider van mijn land eigenlijk zegt dat mensen als ik slecht zijn’, zegt de 16-jarige Franek Petelewicz. Ook al omdat zulke woorden als het ware een vrijgeleide geven om lgbt’ers aan te pakken. ‘Ik ben het jammer genoeg gewend om uitgescholden te worden’, zegt Petelewicz. ‘En dat kan door om het even wie: een voetbalhooligan, maar evengoed krijg je beledigingen te slikken van een tienjarig ventje of van een oude man in wie je eerder een gezellige opa vermoedde. Uitgaan is een voortdurende strijd tegen de angst. Vaak smeken mijn ouders me om vroeger terug naar huis te komen. Want als het laat en donker is, moet ik op mijn hoede zijn.’
Petelewicz prijst zich gelukkig dat zijn ouders hun zoon aanvaarden zoals hij is. ‘Ik heb vrienden die bang zijn om uit de kast te komen omdat ze de reactie van hun ouders vrezen. Ze zijn bang om uit het huis gegooid te worden. Ook hun hartsvrienden moeten het grote geheim strikt bewaren. Dat weegt natuurlijk op de manier waarop je met elkaar omgaat.’
Onder druk van het conservatisme krijgen veel Poolse jongeren op school een beperkte seksuele opvoeding, waarbij in alle talen gezwegen wordt over onderwerpen zoals gender of lgbt. Voor Petelewicz, die naar school gaat in Lowicz, een stadje in centraal-Polen, valt dat best mee: ‘Ik heb het geluk dat ik op een liberale school zit,’ zegt hij, ‘maar veel van mijn vrienden krijgen achterhaald, onbetrouwbaar seksueel onderwijs. Dat wordt trouwens dikwijls door een priester of non gegeven.’
Brutale uitingen van homofobie zijn niet nieuw in Polen. Op een nacht in juni 2018 werd op de Plac Zbawiciela, de hipsterpleisterplaats bij uitstek in Warschau, het regenboogmonument met de kleurrijke kunstbloemen in brand gestoken. Of nog: op 20 juli 2019 werd de allereerste Pride March in de oostelijke stad Bialystok gehouden. De honderden deelnemers werden aangevallen door duizenden tegenbetogers, voor het merendeel leden van extreemrechtse groepen en voetbalhooligans. Er vielen tientallen gewonden. Volgens Amnesty International trad de politie bijzonder lauw op.
Een meer koddig voorbeeld is het lot dat het tv-figuurtje Tinky Winky, een van de Teletubbies, was beschoren. In 2006 en 2007 had Polen kortstondig een rechtse regering met Recht en Rechtvaardigheid in de cockpit. Kinderrechtencommissaris Ewa Sowinska en minister van Onderwijs Roman Giertych vonden elkaar in hun ongerustheid over de seksuele geaardheid van Tinky Winky. Draagt dat mannelijke figuurtje immers niet een handtas?
In juli 2019 raakte de anti-lgbt-campagne in een stroomversnelling. Toen verspreidde de conservatieve, regeringsgezinde Gazeta Polska stickers die een lgbt-vrije zone markeren. Dat betekent niet dat lgbt-mensen manu militari werden verwijderd of tegengehouden, maar het concept lgbt-vrije zone toont weinig subtiel aan dat lgbt’ers op vele plaatsen niet welkom zijn. In die sfeer zijn de aanvallen van president Duda olie op het vuur.
Cynische machtspolitiek
‘Waarom Duda de lgbt-gemeenschap aanvalt? Simpel: omdat het wérkt’, grijnst Pawel Wronski van de regeringskritische kwaliteitskrant Gazeta Wyborcza en een van Polens bekendste politieke commentatoren. ‘De kruistocht tegen lgbt is al langer geleden in de kerk begonnen. De conservatieve clerus vindt dat lgbt een totalitaire ideologie is, die mijlenver afstaat van het Poolse katholicisme. Een ideologie die kinderen wil “seksualiseren”, die het traditionele Poolse gezin komt ondermijnen et cetera. Dat vind je ook allemaal terug in de ideologie van Recht en Rechtvaardigheid.’
Activist Franek Ventulani vult aan: ‘Ik denk dat Duda en de zijnen met de aanvallen op lgbt’ers vooral kiezers willen afsnoepen van de rechtse Confederatie van Vrijheid en Onafhankelijkheid. Die behaalde bij de recente presidentsverkiezingen zeven procent. Recht en Rechtvaardigheid wil die kiezers inpikken. Ik denk dat Duda niet eens homofoob is maar aan cynische machtspolitiek doet.’
Nog een ander geluid is te horen bij Yga Kostrzewa, woordvoerster van Lambda, de oudste lgbt-beweging in Polen. ‘Er zijn de voorbije jaren enkele kritische documentaires gemaakt over seksueel misbruik, ook en vooral van kinderen, door de clerus. De conservatieven proberen nu om het label “pedofielen” op de lgbt-mensen te kleven. Zo slaan ze twee vliegen in één klap: het imago van de kerk wordt gezuiverd én met de lgbt-gemeenschap is er een nieuwe boksbal beschikbaar om de woede op te ventileren.’ Kostrzewa zucht: ‘Al meer dan tien jaar lang laat rechts zijn homofobe gelaat zien. Nu begint Andrzej Duda aan een nieuwe termijn van vijf jaar als president. Ik weet niet of de lgbt-mensen die negatieve sfeer nog eens vijf jaar kunnen volhouden.’
Regenboogjurken
In de politiek blijft de lgbt-gemeenschap ook nu, na de herverkiezing van president Andrzej Duda, op het voorplan. Zo heeft de linkse oppositie, met name de linkse vrouwen, de show gestolen tijdens Duda’s inauguratie op 6 augustus. De dames kwamen immers opdagen in fleurige jurken die, wanneer de vrouwen hun zitplaatsen innamen, de regenboogvlag vormden.
Ook op straat is het protest tegen het lgbt-bashen voelbaar. In de nacht van 28 op 29 juli hebben activisten regenboogvlaggen geplaatst op drie monumenten in de Krakowskie Przedmiescie, de belangrijkste straat van Warschau: op het standbeeld van de sterrenkundige Copernicus, op dat van Jozef Pilsudski, die Polen leidde in het interbellum, en op de gestrekte arm van Jezus bij de ingang van de kerk van het Heilig Kruis. Drie activisten zijn door de politie opgepakt. Een van hen, met nom de guerre Margo, kijkt aan tegen twee maanden cel. Die twee maanden kunnen een voorspel zijn voor een strengere straf. Vermoedelijk is Margo de activist die Jezus een regenboogvlag gaf. Volgens de Poolse strafwet kan de ‘belediging van religieuze gevoelens’ tot twee jaar effectief opleveren, al is die straf nog nooit daadwerkelijk uitgesproken.
De solidariteit van de medestanders is groot. Elk van de activisten die voor dit artikel zijn geïnterviewd, staat vierkant achter de bevlagging. De jonge Franek Petelewicz beseft dat ‘veel mensen deze acties extreem vinden, maar ik noem ze noodzakelijk’. Yga Kostrzewa van Lambda noemt de bevlagging ‘een excellente actie’. Er is niets beschadigd, hè. Geen brokken gemaakt, geen verf gegooid.’
Bij steunbetogingen voor de opgepakte Margo en kompanen is een vijftigtal mensen afgevoerd, maar er komt hulp uit onverwachte hoek. De christelijke publicist Tomasz Terlikowski postte kritiek op het harde optreden tegen de lgbt’ers: ‘De regering van Recht en Rechtvaardigheid slaat hard terug maar ze maakt op die manier links sterker. Ze vuurt de internationale steun voor links aan en ze maakt van een misdadigster een slachtoffer.’
Subsidies als pressiemiddel
Ook de Europese Unie kruipt uit haar schulp. Zes Poolse steden zien zich Europese subsidies voor jumelage door de neus geboord omdat ze zich tot lgbt-vrije zone hebben uitgeroepen. Dat is terecht, vindt Petra De Sutter, Europarlementslid voor Groen en al langer een mondige critica van de Poolse nationalistisch-conservatieve regering: ‘Het Europees Parlement heeft al verschillende debatten aan de toestand in Polen gewijd. Maar nu komt er dus eindelijk een concreet signaal van de Europese Unie: pas op of we draaien de geldkraan dicht. Het gaat nog maar om een som van 25.000 euro, maar het is een begin. Het gaat hier echt om de verdediging van waarden, normen en mensenrechten.’
Nog even terug naar Nieuwegein. ‘Of we blijven proberen een dialoog op gang te brengen met Pulawy? Dan zal die lgbt-vrije zone toch eerst van tafel moeten’, zegt VVD’er Mark Snoeren. Intussen zijn de borden met de tekst ‘Nieuwegein in vriendschap verbonden met Pulawy’ overplakt met een regenboogsticker. Zou het geen krachtiger signaal zijn om de kwestieuze borden gewoon te verwijderen? Schouten, zuinigjes, Hollands: ‘Voor ons volstaat overplakken. Waarom zou je goede borden weghalen?’
